فک، مجموعه ای از استخوان ها که دندان ها را نگه می دارند، از دو قسمت اصلی تشکیل شده است، فک بالا که ثابت بوده و حرکت نمی کند و فک پایین که قسمت متحرک می باشد و هنگام غذا خوردن یا صحبت کردن فک پایین حرکت می کند.
مفصل فکی گیجگاهی جایی است که فک پایین به استخوان جمجمه متصل می شود. این مفصل کار اصلی را هنگام صحبت کردن، غذا خوردن، داد زدن و حتی خمیازه کشیدن انجام می دهد. در صورتی که این مفصل مشکلی نداشته باشد، شما نیز متوجه اهمیت حضور آن نخواهید شد ولی کافی است مشکلی برای آن به وجود آید، در این صورت زندگی عادی شما مختل خواهد شد.
توجه: زمانی که در باز و بسته کردن دهانتان مشکل دارید یا هنگام غذا خوردن و جویدن غذا زود خسته می شوید و یا اگر هنگام حرکت فک پایین احساس درد می کنید، احتمال وجود مشکل در این مفصل وجود دارد.
حالتی است که در آن فک بالا و پایین به صورت ناهماهنگ قرار گرفته اند، یعنی یا فک بالا جلو است یا فک پایین عقب است یا ترکیبی از این دو حالت دیده می شود. نیمرخ صورت یا پروفایل این افراد به سمت convex یا محدب پیش می رود.
اگر بیمار در سنین قبل از بلوغ مراجعه نماید می توان با دستگاه های ارتودنسی فک پایین را به جلو و فک بالا را به عقب هدایت نمود و ناهنجاری را درمان کرد. در صورتیکه بیمار بعد از بلوغ و یا سنین بزرگسالی با این نوع ناهنجاری به متخصص ارتودنسی مراجعه نماید، تصحیح فکین دیگر توسط ارتودنسی بدون جراحی امکان پذیر نمی باشد و در صورتیکه ناهنجاری شدید نباید با تغییر موقعیت دندان ها توسط ارتودنسی ثابت می توان ظاهربیمار را بهبود بخشید. اما چنانچه ناهنجاری شدید باشد یرای تغییر موقعیت فک بیمار نیاز به ارتودنسی به همراه جراحی خواهد داشت.
این نوع ناهنجاری به دو دسته Division 1 و Division 2 تقسیم می شود:
Class II Division 1: در این ناهنجاری بیمار دارای اورجت زیاد شده (increased overjet) می باشد به طوریکه بین دو فک اختلاف قابل توجهی وجود دارد.
Class II Division 2: در این ناهنجاری دندان های جلویی فک بالا به صورت عمودی و یا به سمت عقب قرار دارند و بیمار دارای دیپ بایت شدید (Deep overbite) می باشد . اگر چه در این نوع ناهنجاری بین دو فک اختلاف وجود دارد اما چون دندان های جلویی فک بالا به صورت عمودی و یا به سمت عقب شیب دارند اختلاف دو فک کمتر به نظر می رسد ولیکن شلوغی دندان های فک بالا و دیپ بایت شدید مشهود می باشد.
دراین حالت فک بالا و پایین به صورت ناهماهنگ قرار گرفته اند، یعنی یا فک بالا عقب است یا فک پایین جلو است یا ترکیبی از این دو حالت دیده می شود. نیمرخ صورت یا پروفایل این افراد به سمت concave یا مقعر پیش می رود. در این افراد برای جبران Over Jet معکوس، دندان های فک پایین به سمت عقب متمایل هستند که این تمایل می تواند باعث شلوغی دندانهای فک پایین شود.
چنانچه ناهنجاری کلاس 3 به علت کوچکی فک بالا (Maxillary Deficiency) باشد و بیمار پیش از سن بلوغ باشد، می توان از دستگاههای خارج دهانی ارتودنسی و یا حتی با استفاده از دستگاههای کوچک داخل دهانی (با تکنیک های جدید Bone Anchorage) فک بالا را به سمت جلو هدایت کرد.
اما چنانچه بیمار پس از سن رشد مراجعه نماید نیاز به ارتودنسی به همراه جراحی خواهد داشت. عمده دستگاههای خارج دهانی که برای درمان این نوع ناهنجاری استفاده می شود عبارت است از: Face mask و Reverse Chin Cup
چنانچه ناهنجاری کلاس 3 به علت بزرگی فک پایین (Mandibular Prognathism) باشد، نمی توان با ارتودنسی بیمار را درمان کرد و نیاز به جراحی نیز می باشد.
انحراف فک پایین Mandibular Deviation یک ناهنجاری اسکلتی می باشد که همانطور که از نام آن پیداست فک پایین به یک سمت انحراف دارد. در این ناهنجاری ناهماهنگی خط وسط دندان ها midline discrepancy به صورت مشهودی قابل مشاهده می باشد.
انحراف فک پایین می تواند به صورت مادرزادی و یا اکتسابی باشد.
در نوع اکتسابی معمولا فک بر اثر شکستن و جوش خوردن نامناسب در کودکی دچار انحراف به یک سمت خواهد شد. یکی دیگر از علل انحراف فک ضعیف بودن عضلات یک سمت صورت می باشد که در این حالت فک به یک سمت منحرف می گردد. تداخل دندانی در فک بالا و پایین و همچنین عدم درمان به موقع کراس بایت خلفی نیز می توانند منجر به انحراف فک گردند. در برخی از بیماران به علت ناشناخته مفصل گیجگاهی فکی دریک سمت بیشتر رشد می کند و در نتیجه یاعث انحراف فک می گردد که به آن همی مندیبولار هایپرتروفی Hemimandibular Hypertrophy می گویند.
درمان ارتودنسی به همراه جراحی فک برای بعضی از بیماران ترسناک است. مهم ترین مسئله در این بیماران آگاهی دادن و مشخص کردن سود و زیان هر درمان برای هر بیمار است. هنگامی که برای شما یا فرزندتان درمان جراحی فک و ارتودنسی پیشنهاد می شود، شما با اصطلاحی به نام جراحی ارتوگناتیک (Orthognathic surgery) آشنا می شوید. در صورتی بیمار ناهنجاری فکی داشته باشد و قبل از بلوغ مراجعه کند، با ارتودنسی به تنهایی و بدون نیاز به جراحی ناهنجاری بیمار را می توان درمان کرد ولیکن مراجعه دیر هنگام بیمار به همراه مشکلات فکی نیاز به جراحی خواهد داشت.
بیماران ارتوسرجری (Orthosurgery) یا بیماران ارتوگناتیک (Orthognathic) آن دسته از بیمارانی هستند که دارای مشکل فکی می باشند و پس از بلوغ به متخصص ارتودنسی مراجعه می نمایند. این بیماران می بایست در ابتدا تحت درمان ارتودنسی قبل از جراحی (Presurgical orthodontics) واقع شوند و سپس برای جراحی نزد متخصـص جراح فــک و صــورت ارجاع داده شـوند و سپـس تحـت درمان ارتودنســی بعد از جراحــی (Postsurgical orthodontics) قرار گیرند .
در بعضی موارد ممکن است فک بالا بزرگ و جلو قرار گرفته باشد که در اصطلاح به آن Maxillary protrusion گفته می شود. در این صورت برای عقب بردن فک بالا می بایست از دستگاههای خارج دهانی به نام هدگیر (Headgear) استفاده کرد که با کمک کش هایی که روی سر یا پشت گردن قرار می گیرد، می توان از رشد زیاد فک بالا جلوگیری کرد. دستگاههای هدگیر انواع مختلفی دارند که با توجه به نوع ناهنجاری می توان از هر یک از آنها استفاده کرد.این دستگاهها اصطلاحاً به انواع ذیل تقسیم می شود :
1- Low pull headgear (cervical headgear) 2- High pull headgear (occipital headgear) 3- Straight pull headgear (combi headgear)
این درمان ها نیز می بایست در دوران رشد قبل از بلوغ انجام شود و در صورت عدم مراجعه بیمار در زمان مناسب (قبل از بلوغ) برای عقب بردن فک بالا نیاز به جراحی خواهد بود.
در این نوع ناهنجاری، می توان با پلاک های متحرک پیچ دار فک بالا را از نظر بعد عرضی باز نمود . در هنگام تحویل پلاک متحرک پیچ دار نحوه باز کردن که به طور معمول 5 روز یکبار است، به بیمار آموزش داده می شود . در بعضی از موارد می توان از پیچ هایHyrax که کمی بزرگتر هستند و برای باز کردن درز میانی کام به کار برده می شوند، استفاده کرد.
باید خاطر نشان کرد که نوع پیچ به کار برده شده بستگی به نوع ناهنجاری دارد. گاهی فک بالا علاوه بر کوچک بودن ممکن است دارای رشد ناکافی در جهت قدامی خلفی باشد. به عبارت دیگر ممکن است عقب تر از موقعیت صحیح خود قرار داشته باشد که در این صورت از دستگاههای خارج دهانی بر روی صورت استفاده می شود که این دستگاهها با کش هایی به پلاک متحرک فک بالا وصل می شوند و فک بالا را به جلو هدایت می نمایند.
دستگاههای خارج دهانی که برای این منظور استفاده می شوند Face mask یا Reverse chin cap می باشند. البته با دستگاههای دیگر ارتودنسی که شامل پلاک های متحرک داخل دهانی به همراه میله هایی که در ناحیه جلوی خود دارند می توان فک بالا را به جلو آورد در این دستگاهها با فشار زبان که به این میله ها وارد می شود، می توان با کمک نیروی زبان کاهش رشد فک بالا را جبران کرد. در روشی دیگر می توان با قرار دادن Mini screw در فک پایین به همراه کش و دستگاه متحرک و یا ثابت در فک بالا، به افزایش رشد فک بالا کمک کرد. روشی دیگر می توان با قرار دادن Mini plate در فک پایین به همراه کش ودستگاه متحرک و یا ثابت در فک بالا به افزایش رشد فک بالا کمک کرد.
در صورتی که فک پایین بیمار کوچک باشد و یا رشد آن کمتر از مقدار معمول باشد که در اصطلاح به آن Mandibular deficiency می گویند می بایست با کمک دستگاههای فانکشنال فک پایین را به سمت جلو هدایت کرد . این درمان ها جزء درمان های ارتوپدیک محسوب می گردد . به عبارت دیگر با این دستگاههای فانکشنال اصلاح فکین انجام می شود. اصولاً دستگاههای فانکشنال دستگاههای متحرک بزرگی هستند که باعث تحریک رشد فک پایین می شوند تا فک پایین به اندازه و جایگاه طبیعی خود برسد.
این درمانها بایستی قبل از بلوغ انجام شود تا بهترین نتیجه عاید بیمار شود . در صورت عدم انجام این درمانها در زمان مناسب ( قبل از بلوغ ) ممکن است در آینده نیاز به جراحی فک وجود داشته باشد .
این ناهنجاری که شاید بتوان از آن به عنوان سخت ترین مشکل فکی نام برد، چندان به درمانهای متحرک که معمولاً شامل چانه بند می باشد، پاسخ نمی دهد. کتاب های معتبر ارتودنسی در این زمینه همگی معتقدند که توانایی چندانی در جلوگیری از رشد زیاد فک پایین با استفاده از چانه بند وجود ندارد. این دستگاهها فقط فک پایین را به پایین و عقب می چرخانند و باعث دراز شدن صورت بیمار می شوند. معمولاً این بیماران زمینه ژنتیکی برای رشد زیاد فک پایین را در خانواده دارند.
درمان قطعی این ناهنجاری جراحی فک به منظور عقب بردن فک پایین می باشد که به اصطلاح به آن Mandibular set back می گویند. در این ناهنجاری بیمار نیاز به ارتودنسی قبل از جراحی دارد. سپس بیمار تحت جراحی قرار می گیرد و بعد از جراحی ادامه درمان ارتودنسی انجام میشود.